Een zeker bestaan
Naar een toekomstbestendig stelsel van het sociaal minimum
Door drs, Tjeerd de Boer, economisch redacteur Rotterdamse Sociale Alliantie (RoSA!)
Het instellen van de Commissie Sociaal Minimum
Op 8 juli 2022 werd een motie van het Tweede Kamerlid Omtzigt aangenomen waardoor de regering
werd verzocht om een commissie in te stellen die moet onderzoeken in hoe verre en hoeveel
mensen met een minimumuitkering tekort komen om hun maandelijkse uitgaven te doen. Dit werd de
Commissie Sociaal Minimum die in samenwerking met het budget onderzoeksbureau NIBUD het
onderzoek zal uitvoeren. Het Centraal Planbureau (CPB) deed de doorberekeningen voor diverse
beleidsopties en werden gegevens uit het rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau van maart
dit jaar gebruikt. Het onderzoek stond onder leiding van de socioloog Prof. Engbersen van de
Erasmus Universiteit, specialist op het gebied van de sociale zekerheid. In de motie werd ook
bepaald dat een regering na 4 jaar een herijking doet over de effectiviteit van een stelsel van
minimumuitkeringen.
Bestaansminimum als grondrecht
De overheid is op grond van Artikel 20 uit de Grondwet verplicht om burgers een bestaansminimum
te garanderen als zij niet in staat zijn een eigen inkomen te verwerven. Concreet gaat het dan
om de Bijstandswet uit 1965, ingevoerd dankzij Marga Klompé die stelde dat naast de kosten voor
levensonderhoud de uitkering ook een bloemetje op tafel mogelijk moest maken. De Bijstandswet
moest armoede tegengaan dus dankzij een bijstandsinkomen moeten vaste lasten, huishoudelijke
uitgaven en kosten voor maatschappelijke deelname, van verenigingen tot en met verjaardagen,
worden gedekt. Tot 2014 konden aanschafkosten voor duurzame goederen en bijzondere uitgaven,
bijvoorbeeld medische kosten, worden vergoed door de Bijzondere Bijstand. Na dat jaar zijn vele
voorzieningen afgeschaft door gemeenten, soms is een lening mogelijk. Sinds decennia is de
bijstandsuitkering onvoldoende om wat te sparen voor grote uitgaven later voor duurzame
goederen of onverwachte financiële tegenvallers.
Alle minimumuitkeringen, zoals in geval van werkloosheid of arbeidsongeschiktheid, zijn gelijk
aan bijstandsniveau, dat voor alleenstaanden 70 % van het minimumloon is en 100 % voor stellen.
In principe zijn alle minimumuitkeringen gekoppeld aan het minimumloon zodat uitkeringen, ook de
AOW, worden verhoogd als het minimumloon wordt verhoogd. Vorig jaar probeerde de regering een
verhoging van de AOW tegen te gaan omdat deze uitkering bijna 200 euro netto hoger is dan de
bijstand. Het plan ging niet door omdat ook veel gepensioneerden in armoede dreigden te komen
wegens de explosieve energieprijzen.
Bestaanszekerheid
In het vorig artikel over het SCP rapport (Nieuwsbrief RoSA! nummer 177)kwam het begrip
bestaanszekerheid aan de orde die vrij goed is voor bepaalde hoge klassen en slecht voor het
precariaat en flexwerkers. Het verschil tussen rijk en arm laat zich niet alleen uitdrukken in
termen van geld maar ook het bezit van sociaal kapitaal (netwerken), cultureel kapitaal
(vaardigheden) en gezondheid. Mensen in armoede scoren laag op al die gebieden: slechte
gezondheid, woningen, slechte kansen op de arbeidsmarkt en hun kinderen slechte kansen om in het
onderwijs voort te gaan. Armoede leidt tot stress en korte termijn denken en handelen, mensen
leven van dag tot dag. Hun mentale welzijn is ook vaak slecht, angsten, depressies en
verslavingen komen veel meer voor dan in hogere klassen van de bevolking.
Het verschil tussen rijk en arm laat zich niet alleen uitdrukken in termen van geld.
Om deze mensen te helpen uit hun vaak deplorabele situatie te krijgen is het verhogen van hun
besteedbaar inkomen onvoldoende. Hun lot moet worden verbeterd door verbetering van hun totale
sociale domein van uitkeringen, gezondheidzorg, onderwijs en volkshuisvesting. Om die reden is
een ambtelijke commissie Toezicht Sociaal Domein opgericht om genoemde beleidsgebieden nader te
onderzoeken en te streven naar samenwerking tussen de ministeries ter zake.
Armoede kost de maatschappij ook veel geld, niet enkel aan uitkeringen en toeslagen maar aan
medische kosten wegens ongezonde woonomgeving en leefstijl bij veel mensen in armoede, verlies
aan menselijk kapitaal, ook eventuele vroegere werkervaring, en verlies aan sociale cohesie in
wijken met veel armoede. Eenzaamheid door gebrek aan geld om deel te nemen aan sociale
aktiviteiten. Geldgebrek vergroot de kans op schulden; de kosten voor schuldhulpverlening zijn
vaak een veelvoud van de kosten voor de uitkering.
In het rapport van de Commissie Sociaal Minimum staat financiële zekerheid centraal, die wordt
bereikt als het besteedbaar inkomen van de uitkering hoog genoeg is om alle vaste lasten, de
kosten voor huishouding, persoonlijke verzorging en woningonderhoud, kosten voor deelname aan
sociale aktiviteiten en wat reservering voor latere kosten voor vervanging van spullen of
tegenvallers. Het NIBUD stelde al eerder vast dat alleenstaanden in de bijstand ruim 90 euro
per maand tekort komen, bij stellen met kinderen tekorten van honderden euro’s per maand.
Vooral gezinnen in de bijstand met oudere kinderen (> 12) hebben het moeilijk.
Inkomensbescherming
Deze moet worden hersteld voor alle minimumuitkeringen. Dankzij de neoliberale leer door de
regeringen Rutte 1,2 en 3 werd de inkomens beschermende functie van de bijstand bewust beperkt
ten gunste van de aktiveringsfunctie om zoveel mensen naar betaald werk te krijgen. Deze
politiek was afgeleid van de Financiële Prikkel Theorie waarbij vaak werd verondersteld dat
mensen met een uitkering weinig inspanning zullen verrichten om aan betaald werk te komen. De
gevolgen van dit beleid gingen nog verder want door uitkeringstrekkers te wantrouwen en
minutieus te controleren in al hun aktiviteiten, gingen mensen met een uitkering de overheid
en de politiek wantrouwen. Vaak werd hun zelfvertrouwen verder aangetast door een intimiderende
houding door Uitkeringsorganisaties en Sociale Diensten, let wel volgens protocol!
Op dit moment leven 800.000 mensen op de armoedegrens of daaronder, het betreft 5.3 % van de
bevolking. 1 op 7 kan niet rondkomen, 20 % van de bevolking heeft moeite met het betalen van
vaste lasten, zoals hoge woonkosten en energie. Ruim 500.000 mensen leven langer dan 3 jaar in armoede.
34 % van mensen in armoede heeft betaald werk, 50 % heeft een migratie achtergrond. 620.000
mensen hebben problematische schulden, d.w.z. moeite met aflossingen.
Vooral gezinnen in de bijstand met oudere kinderen (> 12 Jaar) hebben het moeilijk.
De kabinetten Rutte waren hard en zuinig tegen mensen met een uitkering, met name toen de
Participatiewet in werking trad (2014) en tal van voorzieningen in de bijstand werden gesloopt.
Deze politieke houding veranderde toen als gevolg van de oorlog van Rusland tegen de Oekraïne
een explosie van gasprijzen volgde, en daarna een algehele hyperinflatie ontstond. In allerijl
werden compenserende maatregelen ingevoerd, en vaak verrassend snel uitgevoerd. Een
energietoeslag voor alle mensen met een inkomen tot 120 % van het sociaal minimum. Netto kwam
de energietoeslag neer op 72 euro per maand per persoon. Zorg- en huurtoeslag werden elk met 50
euro netto per maand verhoogd. Ook de algemene heffingskorting voor belastingen werd verhoogd.
Zonder deze maatregelen zouden in 2023 200.000 mensen extra in de armoede zijn terechtgekomen
(5.8 % van bevolking). Voordat het kabinet Rutte 4 viel werd een motie van minister Carola
Schouten (Christen Unie) aangenomen door de coalitiepartijen om ook in 2023 een energietoeslag
toe te kennen. Deze motie wordt wel zeker aangenomen door de Tweede en Eerste Kamer maar
uitbetaling kan worden verwacht in november, ten tijde van de verkiezingen. Zonder aanvullende
maatregelen voor 2024 dreigen alsnog 200.000 mensen of meer in de armoede te belanden. Daarom
in de volgende paragraaf een aantal structurele maatregelen die met urgentie dienen te worden
ingevoerd volgens de adviezen van de Commissie Sociaal Minimum.
Structurele verhoging van minimuminkomens
Kabinet Rutte 4 gaf ook hier een voorzet door het minimumloon te verhogen en de daaraan
gekoppeld uitkeringen. De AOW moest daarvan worden uitgezonderd, maar dit plan werd afgestemd.
Het minimuminkomen ging ongeveer 100 euro netto omhoog, naast genoemde verhoging van toeslagen
en de energietoeslag. Maar het ging hier om tijdelijke maatregelen, zoals gezegd is het voorbij
in 2024 als het aan het kabinet lag. De Commissie Sociaal Minimum onderzocht een aantal
beleidsopties, bedoeld als structurele maatregelen.
Het verhogen van het minimumloon met daaraan gekoppeld de minimumuitkeringen is een beste optie
omdat het verschil tussen loon en uitkering inderdaad groot genoeg moet zijn om te zeggen dat
werk moet lonen! Maar van uitkering naar werk wordt moeilijk wegens het toeslagenstelsel. Het
verhogen van toeslagen is aantrekkelijk omdat alle mensen met een laag inkomen ermee gediend
kunnen worden en snel uit te voeren door de Belastingdienst. Maar het krijgen van betaald werk
kan leiden tot een financiële ramp, als de toeslagen terugbetaald moeten worden. Je krijgt hoe
dan ook te maken met de zogeheten armoedeval door verlies van (een deel) zorg- en huurtoeslag.
Dit wordt de armoedeval genoemd en is een werkelijke rem voor uitkeringsgerechtigden om betaald
werk te willen zoeken. Dit los van een afstand tot de arbeidsmarkt door gezondheidsproblemen en
dergelijke.
Voor 2024 dreigen alsnog 200.000 mensen of meer in de armoede te belanden.
Het verhogen van de kinderbijslag en het kindgebonden budget is een maatregel die ook direct
ten goede komt aan de doelgroep gezinnen in de bijstand die maandelijks de grootste tekorten
hebben qua besteedbaar inkomen. Nadeel van deze generieke maatregelen dat ze ook ten goede
komen aan hoge inkomensgroepen. Maatwerk, door gemeenten is echter complex en qua kosten
moeilijk in te schatten, met gevaar van willekeur tussen gemeenten. Tenslotte: Het verhogen van
de Algemene Heffingskorting voor belastingen is een dure maar effectieve maatregel om het
besteedbaar inkomen te verbeteren voor alle lage inkomensgroepen.
Beleidsopties
De Commissie Sociaal Minimum liet door het CPB diverse beleidsopties doorberekenen maar in het
algemeen zouden de onderzochte maatregelen om het minimuminkomen te verhogen neerkomen op 6
miljard euro per jaar. De beste maatregel mijns inziens ook is het verhogen van het
minimumloon met daaraan gekoppeld alle uitkeringen. Ook de AOW, niet alleen uit solidariteit
toen in 1974 door regering en vakbonden werd overeengekomen tot deze koppeling. Maar ook
praktisch en nu.
De Commissie Sociaal Minimum stelde vast dat een alleenstaande in de bijstand 94 euro per maand
tekortkomt. Een alleenstaande in de AOW houdt 114 euro per maand over, logisch als de AOW ruim
200 euro hoger is dan de bijstand. Maar dit 'overschot’ kan je opvatten als een financiële
reserve om de kosten op te vangen door vervanging van duurzame artikelen of tegenvallers. Een
reserve die ook zo belangrijk is voor mensen met een minimuminkomen sinds vele voorzieningen in
de bijstand zijn afgeschaft. Daarom stelde de Commissie voor om de minimumuitkeringen met 3 à 6
% te verhogen voor wat spaarvermogen.
Veel ouderen die wat langer gepensioneerd zijn, hebben een laag aanvullend pensioen, gebaseerd
op een laag inkomen of onderbroken arbeidsverleden, zoals bij werkende vrouwen. Tot hun ellende
werden deze pensioenen ruim 10 jaar bevroren of zelfs gekort door het lage rentebeleid van
centrale banken. Het is juist dat de AOW sec heeft geleid tot zeer weinig armoedeproblemen bij
ouderen maar dat ook ouderen met een laag inkomen bedreigd worden door de hoge inflatie en
andere kosten.
Structurele stelselherziening
Dit is een vervolgonderzoek door de Commissie Sociaal Minimum dat moet resulteren in een tweede
rapport, te verschijnen dit najaar. Haast is hier niet geboden, ten eerste zijn in november
verkiezingen. Met wat ‘geluk’ is er voor zomer 2024 een nieuw kabinet, dat pas na de
vakantietijd met wetsvoorstellen zal komen. Pas dan hebben we een beeld van de toekomst van het
stelsel van sociale zekerheid.
Tot hun ellende werden deze pensioenen ruim 10 jaar bevroren of zelfs gekort.
De commissie Sociaal Minimum stelt de volgende structurele veranderingen voor in het stelsel van
minimumuitkeringen:
betere voorspelbaarheid, geen willekeur inzake maatregelen;
betere uitvoeringsorganisatie. Veel ellende door de Belastingdienst, UvI’s en Sociale Diensten
werd veroorzaakt door problemen binnen de organisatie en ICT;
betere houdbaarheid, een lastige kwestie want om een herstel van de verzorgingsstaat te kunnen
betalen zullen de hoge inkomensgroepen en vermogensbezitters meer belasting moeten betalen als
in de jaren ’60 en ’70, zoals Thomas Piketty aantoonde.
UITNODIGING
SAMEN STERK, WERKEN AAN OPLOSSINGEN
DINSDAG 29 AUGUSTUS 2023
(aanmelden noodzakelijk)
Locatie: Postillion Hotel & Convention Centre WTC, Beursplein 37,
Rotterdam
12.30 – 16.30 uur (Incl. lunch, borrel na afloop)
Waarom deze middag?
Steeds meer inwoners van Rotterdam hebben te maken met schulden en
bijkomende problematiek. Hulpverleners, gemeenteambtenaren,
vrijwilligers en anderen zetten zich volop in om hun situatie te
verbeteren.
De afgelopen maanden heeft Toezicht Sociaal Domein verschillende
Rotterdammers en organisaties gesproken over dit onderwerp, zoals
wijkteammedewerkers, gemeenteambtenaren, de Ombudsvrouw en
ervaringsdeskundigen. Velen geven aan de noodzaak én mogelijkheden
te zien voor verbetering van de huidige werkwijze. Iedereen voelt
de urgentie om gezamenlijk actie te ondernemen.
Doet u mee?
Onze ambitie is om mensen samen te brengen, met elkaar
aandachtspunten te benoemen en concrete acties te formuleren. En
daar vervolgens gezamenlijk verder aan te werken. Met als doel de
toegang tot hulp en (de samenhang in de) hulpverlening te
verbeteren.
Op dinsdag 29 augustus zetten we de eerste stap. U komt toch ook?
Hoe werkt het?
De uitleg volgt op de dag zelf. Benieuwd wat u ongeveer kunt
verwachten? Bekijk dan de volgende animatie:
youtube.com/watch?v=XCPZ5iQLlnA .
Voor wie?
We nodigen professionals, vrijwilligers en ervaringsdeskundigen
uit. Onder andere beleidsmedewerkers van de Gemeente Rotterdam,
Warm Rotterdam, Brede Raad 010, medewerkers van wijkteams,
zorgbelang, wijknetwerkers en inwoners nemen deel. U vult elkaar
aan met kwaliteiten, ervaringen en competenties. Ieders ervaring
is belangrijk.
Aanmelden
Samen zijn we sterker, we hebben u nodig!
Meld u aan door een mail te sturen aan Josefien Wormgoor (Toezicht
Sociaal Domein): jg.wormgoor@igj.nl . Vragen over de bijeenkomst
kunt u stellen aan Josefien per mail of telefonisch: 06-18609728.
Bent u verhinderd? Dan kunt u iemand anders vragen de bijeenkomst
bij te wonen. Laat u ons dat weten?
Geef bij de aanmelding ook eventuele dieetwensen door.
Wie zijn wij?
Bij Toezicht Sociaal Domein draait het om mensen met problemen op
meerdere levensgebieden. We onderzoeken het totaal aan hulp dat zij
krijgen. In Toezicht Sociaal Domein werken vier Rijksinspecties
samen: Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, Inspectie Justitie en
Veiligheid, Inspectie van het Onderwijs en de Nederlandse
Arbeidsinspectie. Meer weten? www.toezichtsociaaldomein.nl .
RoSA! werkt al bijna twee jaar mee met TSD in "Schoon schip maken".
Brede Raad 010: "Armoede, code Rood in Rotterdam"
Armoedzaaier. Armoe troef. In arren moede. Het woord armoede levert
alleen negatieve associaties op. Jammer genoeg beïnvloedt dit hoe
mensen aankijken tegen mensen die in armoede leven. Voor het
overgrote deel van de bevolking geldt dat ze hooguit drie
maandsalarissen van zijn eigen faillissement vandaan is. Dat betekent
dat armoede vrijwel ieders lot kan bezegelen.
Als we dat besef bij iedere Rotterdammer kunnen laten indalen, komt er
hopelijk ooit een einde aan het vooroordeel dat je je zou moeten
schamen voor het niet hebben van voldoende financiële middelen om in
je onderhoud en dat van je kinderen te voorzien.
De ellende is daarbij dat armoede vrijwel nooit alleen komt. Stress,
schaamte, werkloosheid of een te slecht betalende baan, een verbroken
relatie, dreigende huisuitzetting, problemen met Jeugdzorg, oplopende
schulden, een teruglopende gezondheid en een sociaal isolement zijn
slechts de bijkomende problemen die ook vaak direct verband hebben
met de financiële situatie. Er is vrijwel altijd sprake van
multi-problematiek, tot en met klimaatrechtvaardigheid.
Dit schrijft Koen van Dijk aan het Gemeentebestuur van Rotterdam.
Hij is Directeur-voorzitter van de Brede Raad 010. De titel van het
advies is: "Code Rood".
Advies Code Rood is te vinden op de webste van de Brede Raad 010,
onder adviezen armoedebeleid.
Daar is tevens het antwoord van Wethouder Enes Yigit op het advies
opgenomen.
