Empire of Illusions
door Tjeerd de Boer
Hoofddoel van de economische wetenschap is het maximaliseren van welvaart
en welzijn door het maximaliseren van betaalde werkgelegenheid en het
optimaliseren van verdeling van middelen zodat de laagste inkomensgroepen
er goed van kunnen leven en de hogere inkomens nog beter. Maar in een
aantal artikelen van de Nieuwsbrief gaf ik aan dat een overvloed aan
welvaart het welzijn van velen kan bedreigen of zelfs vernietigen. Ik
duidde dan op de mogelijkheden van een economie van een genoeg, niet sober
en niet extravagant. In dit artikel komt dit thema weer aan de orde.
USA als land van verslavingen? Een harddrugs epidemie
teistert Amerika, aldus een artikel in de NRC van zaterdag 21 augustus. Heb ik
geen luchtiger onderwerp voor de lezers, bij wijze van vakantielectuur? En
waarom zou een econoom zich bemoeien met medische problemen? Welnu, ik schrok
inderdaad van de omvang van het harddrugsprobleem, dat me op slag deed denken
aan de obesitas epidemie in hetzelfde land.
Thans heeft 45 % van de Amerikanen last van obesitas (circa 130 miljoen
personen) en bij obesitas moet je denken aan mensen met meer dan 50 kg
overgewicht, niet zelden wegen ze 150 kg en meer. Bewijs is te zien op TV, en
let op hoe slank mensen waren in oudere films en documentaires (voor 1980).
25 % van de Amerikanen is dik, hun BMI is tussen 25 en 30. Qua verdikking van
de bevolking is thans de piek wel bereikt in de USA, elders in de wereld neemt
het obesitasprobleem nog toe.
Ik stelde dat obesitas als epidemie geen kwestie meer kan zijn van louter
individuele keuze, te meer omdat zo'n ziekelijke eetverslaving getuigt van het
weggooien van individuele verantwoordelijkheid, nota bene voor je gezondheid
die je hard nodig hebt om te kunnen werken tenzij je rijk bent.
Verslaving aan junkfood. Zoals u merkt gaat dit artikel over
de Amerikaanse maatschappij en economie maar wat ik hier beschrijf is ook wel
te herkennen in Europa. Ik stelde dat de meeste Amerikanen slank waren ondanks
de welvaartsgroei tussen 1950 en 1980, dus wat gebeurde er sindsdien waardoor
obesitas een epidemie werd? De verklaring is simpel: een overaanbod van
goedkope junkfood met veel suiker, vet, zout en koolhydraten, dat letterlijk
op je tafel komt in megaporties, zoals een hamburger van 2 kg, een pul
frisdrank of een liter ijs. Grote supermarkten staan bol van de
superaanbiedingen zoals 50 halen 40 betalen. Let wel junkfood dat ik beschrijf
met veroordeling is niet gelijk aan fastfood dat kan bestaan uit gezond voedsel
zoals sushi's. Junkfood bestaat niet alleen uit ongezonde snacks en maaltijden
maar ook een overvloed aan snoepgoederen.
Maar aanvullende verklaringen zijn nodig, zoals slimme geur en smaakstoffen.
Ooit zat ik na een lange vergaderdag van de vakbond in een forensentrein, met
grote honger. Om me heen aten diverse mensen hun junkfoods en de geuren deden
me watertanden. Ik zou echter wachten tot ik thuis een mediterraan hapje zou
maken. Het aanbod van junkfood is overheersend rond centra in steden waar veel
mensen werken en bij reizigersknooppunten zodat je moeite moet doen om een
alternatief te vinden, ook in vele Amerikaanse supermarkten.
Verslaving aan autorijden. In tegenstelling tot Europa werd het
Amerikaanse spoorwegennet ingekrompen om de auto industrie te stimuleren. Maar
ook geografische ontwikkelingen zoals het wonen in suburbs en het werken in
steden maakten autobezit noodzakelijk, als op het platteland gegeven de relatief
grote afstanden naar dorpen en steden. Het werken in wolkenkrabbers (ook wonen)
is geen stimulans voor traplopen behalve op de laagste verdiepingen. De forensen
die na hun werk in de stad per auto naar hun buitenwijken gaan, rijden langs
kilometerlange ketens van junkfood 'restaurants', niet zelden met een Drive Thru.
Het verbaasde mij niet dat een ongelooflijk aantal Amerikanen minder dan een half
uur per dag bewegen. Aldus is de obesitas epidemie wel makkelijk te verklaren
maar er is meer aan de hand…
Verslaving aan consumeren. Dit onderwerp duidde ik in artikel nr
87 over consumentisme en bedoel met deze term een levenswijze of hobby om van
alles en nog wat te kopen om het kopen zelf. In tal van economische boeken over
Amerika, met name het legendarische werk van Benjamin Barber over de infantiele
consument, wordt vermeld hoe veel Amerikanen hun huis volproppen met allerlei
hebbedingetjes en prullaria, vaak kitsch, wegens koopverslaving. Op TV is te zien
om welke spullen en hoeveelheden het gaat bij de American Dream lifestyle van de
middenklasse.
Verslaving aan medicamenten. In geen land als de USA worden
zoveel pillen geslikt tegen stress, pijn, depressie, slapeloosheid en andere
ongemakken. Het pharma-medisch complex verdient er bakken geld mee, vooral bij
patentmiddelen. Veel mensen zijn dus gewend geraakt aan verslavingen zodat overstap
naar goedkope opiaten en synthetische drugs, te koop op vrije markten, niet groot
was.
TV en sociale media. TV werd een 'drug of the nation' genoemd,
Amerikanen kijken gemiddeld 4 uur per dag TV. Maar niet alleen TV, ook radio en
sociale media hebben een enorme invloed op de opvattingen en 'beelden' die mensen
krijgen over gebeurtenissen en gegevens om hun heen, dus op de maatschappelijke
cultuur. TV moet oppervlakkig zijn, in flitsbeelden en soundbites, dus infotainment,
inhoudelijke en intellectuele thema's worden weggedrongen. Steeds meer is een
Talking Head terror te zien waarbij het gaat om het selfie van de sprekers in plaats
van een onderwerp. Onlangs zag ik een druk babbelende vrouw op TV die zich echter
onderbrak met de mededeling: ik stort wel een boel verbale diarree uit over de
kijkers. Magnifieke zelfkennis!
Samenvattend: hoe komt het dat in een land met een overvloed aan
welvaart zoveel mensen lijden onder verslavingen, overgewicht, depressies en
stressklachten? Je kan wel verklaringen zoeken in het aanbod van o.a. Big Business
dat met agressieve verkoopmethoden en door het minimaliseren van alternatieven
producten en diensten door de strot duwt van de consumenten. Juist in Amerika, het
land waar vrije individuele keuzen centraal staan in de cultuur, waardoor en waarom
zijn er miljoenen individuen die keuzen maken ten koste van hun gezondheid en
welzijn. Ze kunnen met enige wilskracht toch een slecht aanbod mijden, de klant is
koning…
Ik noemde een feit dat deels verklarend kan zijn, namelijk hoeveel individuen juist
de eigen verantwoordelijkheid voor lijf en leven hebben opgegeven en hun American
Dream of kansen daarop vernietigen. Waarom? Het is een combinatie van factoren en
ontwikkelingen die verklarend zijn voor de massale verzieking van de bevolking en
maatschappelijke verrottingsprocessen die veel mensen deplorabel maken. Hard moeten
werken, grote stress, gehaast moeten leven zijn een goede markt van 'fast products',
direct beschikbaar en te consumeren. Velen hebben geen geduld en kunnen geen
concentratie opbrengen, zoals voor het lezen van een boek of tot rust komen door
stilte.
Ik noemde in de artikelen over Big Business en consumentisme hoe 'de commercie' alle
belang blijft houden bij het in stand houden van een cultuur van consumentisme.
Benjamin Barber schreef over de infantiele consument, die geamuseerd wenst te worden,
direct en simpel. Chris Hedges stelt zelfs dat Amerikanen graag leven in een
fantasiewereld, die in ruime mate wordt aangeboden door media, pretparken en
koopcentra: the empire of illusions (2009). Mogelijk niets nieuws want de
historicus Boorstin schreef het in 1961 zijn boek Image, guide to pseudo events
in America.
Uiteraard zijn fantasiewerelden fact free; feitenvrije media, politiek en zelfs
wetenschappen. Ik hoef slechts de neoliberale leer in de economie te noemen als een
formidabele fantasiewereld! En die fantasiewerelden moeten vaak infantiel zijn, op Jip
en Jannekeniveau en beeldend voorgesteld door de media en reclame industrie. De grote
sterren in media, bedrijfsleven en politiek zijn de grote voorbeelden voor de grote
massa.
Empire of deplorabelen? Intussen hebben miljoenen Amerikanen hun hoop
op hun American Dream opgegeven als ook de hoop op alternatieven in media, politiek en
welvaartsaanbod. De crisis van 2008 verergerde de levensomstandigheden voor miljoenen
Amerikanen, vooral in de deplorabele gebieden en staten. Velen zijn moedeloos of murw
geworden door hun levensomstandigheden en zijn despairabelen te noemen. Linkse
partijen ook in Europa ontwikkelden geen alternatieve visie tegenover het There is No
Alternative van het neoliberale geloof zodat ze geen inspirerend en wervend
toekomstperspectief konden bieden aan de kiezers zoals de socialistische bewegingen in
de vorige eeuw. Kiezers stemden daarom op populisten ondanks hun vage visies en plannen
of bleven weg omdat ze alle geloof in de politiek kwijt zijn en daarmee hun hoop op
verandering.
Ik schreef in mijn artikelen rond de jaarwisseling dat de kloof tussen kiezers en
gevestigde partijen kon worden vergroot door het moralisme van 'de elite'. Daarmee
bedoel ik dat die elite, slank en gezond levend, niet rokend en matig met alcohol,
zichzelf ten voorbeeld stelt en beperkende of bestraffende maatregelen neemt tegen
ongezond gedrag. De maatschappij en economie worden immers bedreigd als zoveel mensen
ongezond leven zodat kosten voor gezondheidszorg en wegens verlies van verdiencapaciteit
door arbeidsongeschiktheid alsmaar toenemen. Hoge premies kunnen Obamacare inderdaad op
de proef stellen…
Het veroordelen en bestraffen van die miljoenen verziekte mensen en hun verslavingen
volgens individualisering heeft geen zin, het is een omvangrijk maatschappelijk probleem
geworden. En een probleem voor met name sociologen maar vooral voor politici.
Ben ik een verslaving vergeten? Niet echt want niet alleen in Amerika maar in vele
ontwikkelde industrielanden is verslaving aan kredieten een groot
economisch probleem aan het worden. In de aangekondigde reeks van financiële artikelen
vanaf september zal ik er nader op ingaan.
