BASISINKOMENS
door Tjeerd de Boer
Meervoud dus, omdat er vele ideeën over, als ook systemen van basisinkomens bestaan.
Is een basisinkomen utopisch of realistisch haalbaar? Thomas Moore, De Utopist
(1478-1535) is mogelijk de eerste bekende voorstander van een basisinkomen voortaan afgekort
als BI. Later, in de 17-de en 18-de eeuw werden voorstellen tot BI gedaan door
Montesquieu, Thomas Paine en Charles Fourier (met Google / Wikipedia kunt u nagaan wie zij
waren en wat zij deden). In de 20ste eeuw waren de linkse sociologen Erich Fromm en Rolf
Dahrendorf bekend voorstanders, en zelfs de rechtste econoom Milton Friedman die pleitte voor
negatieve inkomstenbelasting voor lage inkomens, was indirect ook een voorstander.
Voorwaardelijke en onvoorwaardelijke basisinkomens. Een voorwaardelijk basisinkomen is
gebonden aan condities en/of beperkt naar bepaalde bevolkingsgroepen. In een aantal gemeenten
zoals in Wageningen en Utrecht worden experimenten gestart met een BI in plaats van bijstand
voor een beperkte groep geselecteerden. De meeste systemen van voorwaardelijke systemen van
basisinkomens zoals in Canada, jaren ’70, in India en Afrika recentelijk, waren kleinschalig
en experimenteel. Aan het eind van dit artikel ziet u een aantal webadressen van verenigingen
voor BI waar u de resultaten kunt nagaan van allerlei experimenten.
Onvoorwaardelijke systemen van BI, hebben het gevaar van utopische vergezichten, vaker
geschetst door filosofen of idealisten dan door economen. Een onvoorwaardelijk systeem van BI
geldt voor alle inwoners met een Nederlandse paspoort vanaf 18 jaar. Het zou kunnen gaan om
het uitkeren van de heffingskorting in de belastingen tot en met een inkomen op bijstandsniveau.
Mij is een eiland bekend in de Stille Oceaan, bestaande uit kostbare vogelpoep (guano), waar
alle bewoners zijn uitgekocht onder riante voorwaarden. In Alaska (jaren ’70) en enkele
oliestaten in het Midden Oosten krijgt de bevolking een klein onvoorwaardelijk BI uit olie- en
gaswinsten.
Discussies over BI.
In Dona Daria op 14 september zal ik als inleider stellen dat het aan te raden is om niet te
beginnen met OF een systeem van BI haalbaar en betaalbaar is maar HOE. Ik vergelijk een BI
project als een voorstel om mensen naar de maan te brengen door NASA ingenieurs (1960), lach
ze niet uit of stel bij voorbaat dit voorstel weg als onhaalbaar. 9 jaar later stonden Neil
Armstrong cs op de maan! Iedereen die zich bezighoudt met BI weet dat voor het realiseren van
een systeem van BI enorme veranderingen mede nodig zijn in het belastingstelsel en mogelijk ook
de uitvoeringsorganen van de huidige sociale zekerheidsregelingen zoals WW, AOW, bijstand en
toeslagen.
Als econoom stel ik altijd de voorwaarde dat een systeem van BI wordt doorgerekend door een
Centraal Plan Bureau (CPB), Nyfer (Nijenrode) of elk instituut met een team van econometristen
(wiskundig economen) en met de beschikking over rekenapparatuur die die complexe (matrix)
bewerkingen aankan. Op grond van diverse ínputs, bijvoorbeeld een BI van eur 600, 800, 1000
netto etc. en voor wie BI beschikbaar, kan een inschatting worden gemaakt van kosten en
besparingen in vergelijk met de kosten voor diverse uitkeringen. Tevens kunnen
belastinginkomsten of verliezen worden berekend naar aanleiding van alternatieve
belastingstelsels. Ik bedoel eigenlijk te zeggen dat een econoom of wiskundige of een filosoof
met een ‘zakjapanner’ of op een bierviltje geen systeem van BI kan berekenen.
Mijn visie op een BI: betreft een voorwaardelijk systeem dat ik als zeer haalbaar en
betaalbaar stel, het Plan Elswijk uit 1990. Ik zal het systeem kort uitleggen. In datzelfde jaar
was ik nauwelijks geïnteresseerd of bekend met een systeem van BI en bezig met wat onderzoekers
op de Erasmus Universiteit met ontwikkeling van arbeidsmarkten in kapitalistische landen. De
crisis van de jaren ’80 zat erop en vele werklozen van de verloren gestelde generatie kregen
toch een baan. Ik wist nog niet dat vanaf dat moment tot op heden het arbeidsmarktbeleid van de
overheid bleef neerkomen op symptoombestrijding zoals Melkertbanen, ID banen, een
miljardenindustrie van reïntegratieprojecten en –bureaus. De symptoombestrijding gaat zo ver
(zie bij artikel over Individualisering) dat oorzaken voor werkloosheid bij individuen wordt
gelegd, te behandelen met cursussen Positief Denken of Mindframing. Zo elke werklozen een baan
kan vinden, blijft het probleem dat er gemiddeld meer dan 500.000 vacatures tekort zijn, een
rekenkundig probleem zoals: een kist kan maximaal 25 appels bevatten, er zijn 100 appels,
hoeveel appels blijven buiten de kist!
Werk en basisinkomen! Begin jaren ’90 waren de economen Douben en Schouten bezig met een
onderzoek naar de wig tussen bruto en netto lonen. Stel een (modale) werknemer verdient 30.000
netto, het brutosalaris is 40.000 voor inkomstenbelasting, dan betaalt een werkgever 50.000 aan
loonkosten wegens premies en belastingen. De totale wig is dus 20.000 (gulden in 1990, 18.150
euro, heden). Piet van Elswijk , econoom en organisatie- adviseur toen, stelde het volgende voor:
als een werkloze met een uitkering van zeg 10.000, een baan kan krijgen en die 10.000 die wordt
bespaard als uitkering wordt verrekend in de bruto loonsom voor de werkgever, dan kost de modale
werknemer uit het voorbeeld 40.000 voor de werkgever, voor het netto inkomen verandert er niets.
Dit voorstel vergt wel forse verandering van het belastingstelsel. Elswijk stelde voor om
belasting te heffen op de bruto toegevoegde waarde van bedrijven (winst voor belastingen en met
aftrek van kapitaalafschrijvingen of de EBITDA= winst voor belastingen, rentebetalingen,
hypotheken en afschrijvingen op productiemiddelen), en niet op looninkomens . Kapitaalsintensieve
bedrijven worden dan zwaarder belast dan arbeidsintensieve. De winst in banen werd geschat op
maximaal 10 %. De kern van plan Elswijk echter, het verrekenen van uitkering (of BI kosten) op
de bruto loonsom voor werkgevers, kan de hele stagnerende arbeidsmarkt openbreken. Hij gaf
berekeningen naar aanleiding van vele veranderingen in het belastingstelsel die ik in deze
inleiding BI niet aan de orde stel.
Vervolgens ontwikkelde hij een systeem van onvoorwaardelijk basisinkomen op bijstandsniveau dat dus
verrekend wordt op de bruto loonsom voor werkgevers indien iemand werk aanneemt. Ik stel dat het
Plan Elswijk, Geniaal en Eenvoudig, de angst wegneemt bij tegenstanders van BI die een groot
luiheidsfestijn vrezen met 10.000 euro netto per jaar. Ook banen met hoge inkomens worden 10.000
euro goedkoper voor de werkgever, met weliswaar andere belastingen voor werkgevers om het plan
Elswijk betaalbaar te krijgen. Het Centraal Planbureau heeft het systeem doorberekend en stelde het
als haalbaar onder bepaalde condities (werkdocument nr 91, CPB).
Voordelen van BI: Indien de veelheid van uitvoeringsorganen in de sociale zekerheid worden
samengevoegd tot een soort sociale verzekeringsbank die het systeem van BI beheert en uitkeert, dan
zijn er zeker besparingen mogelijk op de uitvoeringskosten. Let wel dat deze reorganisatie, en ook
van de Belastingdienst, enige miljarden kosten in de aanloopfase. Voor de volgende mensen heeft een
onvoorwaardelijk BI grote voordelen: studenten, kunstenaars, kleine zelfstandigen en ook werklozen
en arbeidsongeschikten die niet onnodig opgejaagd worden naar een kans op werk. En als de
flexibilisering op de arbeidsmarkt zo snel en omvangrijk wordt als in de afgelopen jaren, dan kan een
systeem van BI wel eens noodzakelijk worden.
En stel dat ook rijken een BI krijgen? Ook al verdienen zij nog zo snel, de Belastingdienst achterhaalt
ze wel, ik bedoel, het is een politieke keuze of rijken zwaarder worden belast of niet, thans krijgen
ook rijke ouderen AOW. Een extra rijkenbelasting werd door Elswijk niet onderzocht als relevant of
doorslaggevend voor zijn systeem.
Andere BI systemen zoals het plan van de Duitser Werner Gotz die voorstelde om allerlei
belastingen en sociale zekerheidsregelingen af te schaffen waardoor de productiekosten aanzienlijk
verlaagd konden worden. Hij ging ervan uit dat bedrijven die lagere productiekosten zouden doorberekenen
in de prijzen waarop de overheid extra inkomsten krijgt uit een verhoogd BTW tarief op producten en
diensten. Een econoom achtte het plan haalbaar, ik echter vond het te labiel: wat als lagere
productiekosten niet tot lage prijzen leiden, nodig voor dat BTW stelsel? De Prohef Stichting van Piet
van Elswijk waar ik korte tijd (2009) aan heb deelgenomen, en de Vereniging voor Basisinkomens,
ontwikkelden en verdedigen een systeem van BI met verrekening in de bruto loonsom voor werkgevers indien
iemand daar werk krijgt. In feite voorwaardelijke systemen van BI omdat ze gekoppeld zijn aan een
arbeidsmarktplan. Ik zal het Plan Elswijk verdedigen op de themamiddag 14 september in Dona Daria. De heer
Stenfert Kroese ook van de Prohef - nu Economie op mensenmaat- zal ingaan op de productieheffing van Plan
Elswijk en de heer Planken van de Vereniging Basisinkomens zal zijn systeem toelichten. De heer Geenen van
ROSA poneert een systeem van basisbanen dat tevens een voorwaardelijk systeem van BI is (1200 netto p/m).
Wil je niet werken dan kies je voor de veel lagere bijstandsuitkering (900, exclusief premie ziektekosten).
Mogelijk zijn over 10 jaar wandelingen op mars mogelijk, en een systeem van basisinkomens ook. Zulke
plannen zullen gefaseerd moeten worden ingevoerd en vergen meerdere jaren.
Websites: www.basisinkomen.nl en
www.economieopmensenmaat.nl
