De Utopie van de Vrije Markt
Naar aanleiding van een boek van Hans Achterhuis uit 2012.
Ongeloof
Toen ik het boek kreeg, vroeg ik me af wat voor nieuws kan Achterhuis,
filosoof, mij nou vertellen over de utopie van de vrije marktwerking.
Werd zelf ontnuchterd in het voorjaar van 1998. Ik had een
proefschriftconcept gereed waarin ik modellen van kapitalisme met elkaar
vergeleek, in het bijzonder het Rijnlandse versus het Angelsaksische
model. Het laatste staat model voor marktwerking, neo- liberalisme en
turbokapitalisme zie de USA. Ik verdedigde het Rijnlandse model met
minimumlonen, cao, werknemersverzekeringen en sociale vangnetten
hetgeen niet op prijs meer werd gesteld.
Want hoewel het proefschrift in technische zin was goedgekeurd, kreeg ik
een groot conflict met mijn neoklassieke collegaatjes. Ik moest de
inleidende hoofdstukken veranderen waarin ik aantoonde dat binnen het
kapitalisme bedrijven streven naar concentratie van productiemiddelen en
centralisatie van bestuur. Indien men een vrije werking van markten wilde
hebben dan moest de politiek (overheid) ingrijpen op monopolies, kartels
en conglomeraten van bedrijven (concerns). De collega in de
beoordelingscommissie vond dat ik door deze opvatting de neoklassieke
benadering van de economie afviel, voorts moest ik positiever zijn in mijn
oordeel over de Amerikaanse economie. Vervolgens kwam de discussie op die
neoklassieke leer van Friedman, die ooit had gezegd dat het niet
belangrijk is dat een theorie geworteld is in de realiteit. Zolang een
theorie een geheel is van consistente beweringen en gevolgtrekkingen en
voorspelvermogen heeft, is die theorie volgens Friedman perfect! Ziehier de
neoklassieke ‘theologie’!
Wanen
Verbijsterd zei ik echter: maar als een economische theorie niet gefundeerd
is op de realiteit, dan heeft die theorie niks te maken met economie, maar
met psychiatrie! Hoezo vroeg m’n opponent. Nou, omdat de psychiatrie de
wetenschap is voor wanen en illusies! Ik besefte in een klap hoe machtig en
omvattend de neoklassieke leer als een geloof of paradigma de economie
beheerste. Het proefschrift zou ik sindsdien opschorten, en wat beduusd ging
ik een week later een besteld wiskundeboek afhalen bij Donner. Bij de balie
een metershoge stapel boeken van een Edvard Luttwack over turbokapitalisme.
Ik voelde meteen aan dat te willen lezen, hetgeen ik dan ook meteen deed.
Hij was aanzienlijk minder ‘positief’ nog als ik over de Amerikaanse economie
en haalde fors uit naar de neoklassieke leer.
Utopie
Milton Friedman was een groot wiskundig econoom, zie zijn monetaire modellen
en theorie uit de jaren 40 en 50 van de vorige eeuw. Pogingen om de economie
tot een exacte wetenschap te maken zijn beslist niet verwerpelijk, zie het
pionierswerk van Jan Tinbergen! Maar theorieën en veronderstellingen moeten
wel gebaseerd zijn op realistische gebeurtenissen of processen. (empirische
toetsing). En veel gevonden íjzeren wetten zoals de wet van Say, de loonwet
van Lasalle en de wet van de afnemende meeropbrengsten bij Marx bleken later
niet zo exact als de wet van behoud van massa in de natuurkunde. Patronen
zoals mooie sinusoïden (regelmatige golfbewegingen in de
economie) bij de Juglar en Kondratief cyclus bleken in de
praktijk grilliger dan licht en geluidsgolven. Bovendien beschikten vroegere
economen niet over die data of gegevens zoals wij kennen ter berekening van
BNP, inflatie, winsten of sparen versus investeren.
Friedman maakte echter een fout toen hij meewerkte aan een neoklassieke leer
als zijnde een gesloten geheel van beweringen, een calculus of wiskundig:
formeel axiomatisch systeem. Zijn leer echter is kinderlijk eenvoudig: stel
dat… alle individuen handelen rationeel, beschikken over alle informatie
dankzij marktwerking (prijzen, aanbod, kwaliteit) en ook stel dat de markt
bestaat uit kleine deelnemers die vrij concurreren. Indien deze theorie
praktijk wordt, wordt maximale welvaart en werkgelegenheid bereikt. Maar
niemand mag ingrijpen op de vrije werking van markten, geen overheid, geen
vakbonden ,of concerns die een markt gaan beheersen?
In de wiskunde kan je je het veroorloven om een gesloten model te maken van
een logisch geheel van definities vooraf en beweringen zonder binding aan een
realiteit. Een voorbeeld van ‘logica’:
Geen kat heeft 2 staarten
Eén kat heeft meer staarten dan geen kat
Eén kat heeft dus 3 staarten!
De praktijk
Ayn Rand, een amateurfilosoof die uit het Sovjet Rusland vluchtte naar
Amerika, zou daar beroemd worden vanaf begin jaren ’80, niet toevallig met de
opkomst van de neoliberale Reagan. Ze beschreef ruim 20 jaar daarvoor Atlantis,
een neoliberale staat met vrije marktwerking. Alles draait om geld en hebzucht.
Liefdadigheid en vrijwilligerswerk komen er niet voor als ook belastingen niet.
De enorme invloed van Rand op het economische en politieke denken in de USA is
velen in Europa ontgaan, zo stelt Achterhuis terecht, en dat komt omdat het
harde neoliberalisme of anarcho-kapitalisme in Europa niet dominant werd in de
politiek tot voorkort.
In haar vroegere jaren was zij bekend met de grondleggers van het neoklassieke
leer in de economie zoals Hayek die tekeerging tegen het socialisme, Friedman,
de profeet zelve, en Gary Becker. De laatste beweerde dat de Rationele Keuze
Theorie overal en voor alle tijden van toepassing is in de economie. Dat is
aldus Achterhuis volkomen onjuist; door de ontwikkeling van nationale
eenheidsstaten zoals het Duitsland van Bismarck, kon een ontwikkeling beginnen
naar marktmaatschappijen waarin iedereen steeds meer afhankelijk werd van geld,
dus meestal van inkomen door arbeid. Nergens is een spontane ontwikkeling van
vrije markten te zien.
Van wetenschap naar geloof
Let wel dat Friedman, Von Hayek en Becker de ontwikkelaars waren van de
neoklassieke leer in de economie en dat neoliberalisme een politieke uitdrukking
daarvan werd. Allengs kreeg door de invloed ook van Rand het neoliberalisme de
kenmerken van een fundamentalistisch geloof, de aanhangers rond Rand vormden een
echte sekte. Vanaf de jaren ’80 gaan neoliberalisme en neoklassieke leer een
monsterverbond aan, passend bij het opkomende turbokapitalisme, waarin de ‘Wet’
van Luttwack geldt: Individualisering, Privatisering, Deregulering en
Globalisering = Welvaart en Werkgelegenheid. (Luttwack
was geen voorstander van
Turbokapitalisme)
Dystopia
Zo noemt Achterhuis een utopie die in werkelijkheid naar zijn tegendeel omslaat:
ELLENDE. Omdat de utopie van de neoklassieke leer is gebaseerd op een model met
keiharde beweringen die niet weerlegbaar zijn in discussies, zoals dat het logisch
is dat iedereen rationeel handelt, krijgt die leer in zijn politieke vertaling tot
neoliberalisme totalitaire trekken, net als het vroegere, zogeheten
wetenschappelijk socialisme van Marx, de Zuivere Leer. Om het Utopia te bereiken
van het NeoLib politieke model, moet de bestaande maatschappij met instituties als
vakbonden, sociale zekerheid en overheidsbemoeienissen met de economie verdwijnen.
In een later artikel voor de Nieuwsbrief zal ik ingaan op de Shock Doctrine van de
neoliberalen en de ellende die dat heeft veroorzaakt.
Tjeerd de Boer, econoom
